Tục thờ lúa trong các lễ hội dân gian

Lễ rước Thần Lúa ở hội Trò Trám (huyện Lâm Thao, Phú Thọ)

Tục thờ lúa với những lễ thức và diễn xướng dân gian trong các lễ hội truyền thống gắn với thời kỳ Hùng Vương dựng nước mang đậm dấu ấn tín ngưỡng nông nghiệp lúa nước của người Việt cổ, tái hiện những sinh hoạt tiền nông nghiệp; biểu hiện lòng sùng kính “Lúa” của hậu duệ của các cư dân Văn Lang thời các Vua Hùng với tục thờ vỏ lúa, tục khấn vía lúa...

Theo truyền thuyết Hùng Vương, các Vua Hùng đã đi thăm dân, dạy dân trồng lúa, cấy lúa, lại cùng các lão làng khấn vía lúa, cầu trời đất cho dân no đủ. Nơi Vua Hùng lên gọi vía lúa là đỉnh núi Hùng - nơi thờ trời, thờ thần lúa. Nơi ấy ngày nay là đền Thượng trên núi Nghĩa Lĩnh, xã Hy Cương, thuộc di tích quốc gia đặc biệt Khu di tích lịch sử Đền Hùng. Trong ngôi đền này, xưa có thờ một tảng đá đẽo hình vỏ trấu to bằng cái thuyền. Và lễ tế “Lúa thần” vào ngày mùng một tháng giêng và ngày mùng 10.10 âm lịch hằng năm. Người dân vẫn truyền lại rằng, tại chính nơi đây, từ thủa khai lập nhà nước Văn Lang, các Vua Hùng hằng năm kế tục nhau lên cầu trời đất, khấn tế gọi vía hạt lúa thần và cầu cho mưa thuận gió hòa, an dân hạnh phúc.

Lễ xuống đồng là nghi thức bộc lộ trực tiếp, rõ nhất trong lễ nghi nông nghiệp và cũng rất thực tiễn, tập trung vào một người là “Mẹ lúa”. Ở làng Cổ Tích, xã Hy Cương TP Việt Trì (Phú Thọ), lễ hạ điền được tổ chức vào ngày 25.5 âm lịch. Lễ vật gồm ván xôi gà và ba bó mạ. Ông chúa đồng là người được dân làng chọn cử, chít khăn đỏ, áo đỏ xuống đồng cấy lúa. Khi chúa đồng cấy xong, dân làng lấy bùn nhão tung vào chúa đồng làm cho chúa đồng ướt hết với ý nghĩa cầu mong mưa thuận gió hòa. 

Lễ hội Vua Hùng dạy dân cấy lúa ở phường Minh Nông tái hiện rõ nét truyền thuyết về Vua Hùng dạy dân cấy lúa. Truyền thuyết kể lại rằng, xưa kia, dân chưa biết cấy lúa, Vua Hùng nhổ cây mạ lên, đem tới ruộng nước, lội xuống cấy cho dân xem, rồi mọi người làm theo. Vùng ấy là đất Kẻ Lú, tức Minh Nông, TP Việt Trì ngày nay. Lệ cổ của Kẻ Lú là đầu mùa cấy, dân làng làm lễ tế Vua Hùng tại Đàn tịch điền và ở dưới gốc cây đa Đồn. Sau đó một bậc cao niên do làng chọn cử xuống ruộng cấy trước một con mạ, rồi ruộng làng mới cấy theo. Kẻ Lú xưa có hai kỳ tổ chức lễ hội trong một năm. Đó là lệ cầu xuống đồng vào ngày 1.6 và 1.11 âm lịch. Vào kỳ tiệc lệ, tất cả các bậc chức sắc trong làng cùng các quan viên, bô lão, dân làng đã tề tựu làm lễ tế thành hoàng làng và cáo yết Thần Nông ở các ngôi đền Thượng, Trung, Hạ, cầu phù hộ cho mùa màng tốt tươi, dân khang vật thịnh, rồi kéo nhau ra khu ruộng Tịch điền tổ chức diễn xướng dân gian lễ thức: Vua Hùng dạy dân cấy lúa. Theo tục lệ, dân làng chọn cử một cụ cao niên làm lễ tế Thần Nông tại đàn xây trên khu ruộng Tịch điền. Lễ vật gồm ván xôi gà, trầu cau, vài bó mạ, cây nêu cao. Sau khi tế lễ xong thì làm lễ xuống đồng. Ông chủ tế kiêm chủ điền lúc này đóng vai tượng trưng cho Vua Hùng cùng các quan viên, hội đồng kỳ mục và đông đảo bà con dân làng ra ruộng cấy lúa. Ông chủ tế xắn quần, áo tế rồi cầm mạ lội xuống ruộng, cấy xong bó mạ thì lên bờ. Dân làng cùng nhau ùa xuống cấy tiếp trong không khí náo nhiệt, vui vẻ với mong muốn người người thạo việc, mùa màng bội thu, người người no đủ. 

Tục thờ lúa trong các lễ hội truyền thống luôn gợi nhớ truyền thuyết về Vua Hùng, hoặc ngược lại, chính truyền thuyết về Vua Hùng cấy lúa tạo nên nghi thức của lễ hạ điền.

Trong lễ hội Trò Trám, xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao vào sáng ngày 12 tháng giêng có tục rước lúa thần. Dân làng tổ chức rước “lúa thần” và diễn trò trình nghề Tứ dân chi nghiệp. “Lúa thần” là một khóm lúa bông dài, hạt mẩy, chủ tế chọn từ vụ mùa năm trước, đến Tết thêm một cây mía đủ ngọn. Cả khóm lúa và cây mía tượng trưng cây lúa thần. Đám rước đi quanh làng, về miếu Trám, khóm “lúa thần” được đặt lên bàn thờ và phường Trám diễn trò trình nghề. 

Trò “Chạy tùng dí” là trò múa phong tục - nghi lễ do hai thôn Vi Cương và Triệu Phú, thị trấn Hùng Sơn (huyện Lâm Thao) cùng cử hành chung. Từ vụ mùa năm trước, ông chủ tế phải chọn những bông lúa nếp tốt, hạt to và chắc, bó thành 12 bó. Đến ngày mùng 7 tháng giêng sẽ làm lễ tế. Sau lễ tế, chủ tế tay cầm một cây mía tốt đứng ở giữa sân đình, 6 thanh niên mỗi người mang một đòn gánh sơn son thếp vàng, mỗi đầu đòn buộc hai nắm lúa con và hai nắm xôi gói lá dong, chia làm hai nhóm vừa chạy vòng quanh sân đình 3 vòng, vừa reo “Hú tùng dí, hú tùng dí”. Dân làng đứng xem cũng reo hú theo. Tiếp đó, họ đứng dàn hàng ngang trên sân đình, mặt quay vào bàn thờ thánh và múa đòn gánh theo nhịp chiêng trống, vừa múa, vừa reo nhịp nhàng “Hú tùng dí, hú tùng dí”. Múa xong ba vòng thì chủ tế tung lúa và xôi cho mọi người cùng cướp. Trò này nhằm cầu khấn “thóc lúa đề đa”, mùa màng bội thu. Cổ xưa, trò này vốn biểu hiện tín ngưỡng phồn thực, nhưng rồi, dân làng vẫn gắn trò diễn phong tục - nghi lễ này với truyền thuyết Sơn Tinh đưa vợ về núi Tản. 

Và còn cả hệ thống lễ hội đậm nét tục thờ lúa trong không gian văn hóa Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương tiến hành những nghi lễ liên quan đến việc reo hạt, làm đất, chăm bón, thu hoạch, hưởng thụ, cầu mùa... như các hội nấu cơm thi, hội đua thuyền. Qua các lễ thức trong các lễ hội cho thấy tục thờ lúa trong các lễ hội truyền thống luôn gợi nhớ truyền thuyết về Vua Hùng, hoặc ngược lại, chính truyền thuyết về Vua Hùng cấy lúa tạo nên nghi thức của lễ hạ điền. Như vậy, nghi lễ thờ hạt lúa thần trên đền Thượng - Kính Thiên lĩnh điện ở Đền Hùng chính là sản phẩm đặc trưng của những tập tục tín ngưỡng nông nghiệp lúa nước được gắn với không gian văn hóa Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương thời dựng nước.

LÊ THOA