Nha chương - Báu vật của văn hóa thời đại Hùng Vương

Bộ sưu tập Nha chương hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Hùng Vương tỉnh Phú Thọ

Trên miền đất ấy, những mắt xích văn hóa cứ nối tiếp nhau từ Sơn Vi, Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn chính là nền tảng của quốc gia Văn Lang thời đại các Vua Hùng. Văn hóa Phùng Nguyên là nền văn hóa mở đầu thời đại kim khí ở vùng miền núi và đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam. Những hiện vật được tìm thấy trong các di tích văn hóa Phùng Nguyên bao gồm đồ đá, đồ gốm... trong đó đồ đá đã đạt đến đỉnh cao. Cư dân Phùng Nguyên đã sử dụng nhiều loại đá khác nhau để chế tạo công cụ sản xuất, vũ khí, đồ trang sức và họ đã sử dụng thành thạo các kỹ thuật ghè đẽo, tu chỉnh, mài, cưa, khoan, tiện, đánh bóng. Độc đáo nhất trong các loại hình đồ đá phát hiện được trong văn hóa Phùng Nguyên phải nói tới là những chiếc nha chương. 

Theo các nhà nghiên cứu, nha chương là một vật dùng trong nghi lễ ở Trung Quốc thuộc văn hóa Thương, cách ngày nay khoảng 3.700 - 3.400 năm. Trong khi đó niên đại tuyệt đối của văn hóa Phùng Nguyên khoảng trên dưới 4.000 năm cách ngày nay, tức là ngang với thời Thương ở Trung Quốc. Điều này giúp ta xác định nha chương có niên đại tương đối vào khoảng 3.700 - 3.400 năm cách ngày nay.

Việc chọn chất liệu đá ngọc và sử dụng kỹ thuật chế tác đá tương thích để làm nên nét độc đáo của chiếc nha chương càng chứng tỏ sự phát triển đỉnh cao của cư dân Phùng Nguyên trong việc chế tác đá.

Vì nha chương xuất hiện rất sớm ở Trung Quốc với số lượng lớn, nhiều kiểu loại bằng đá ngọc tốt, kỹ thuật cực kỳ tinh xảo, đặc biệt ở Trung Quốc còn có cả những công xưởng chế tạo nha chương nên có nhà nghiên cứu cho rằng quê hương của nha chương là ở Trung Quốc. Và sự giống nhau đến từng chi tiết giữa nha chương Việt Nam và nha chương Trung Quốc đã khiến nhiều nhà nghiên cứu cho rằng 8 chiếc nha chương tìm thấy ở Việt Nam cũng có xuất xứ từ Trung Quốc. Tuy nhiên, qua những phát hiện khảo cổ ở nước ta về dấu tích các công xưởng chế tác đá ở Gò Chè, Hồng Đà cùng rất nhiều hiện vật như hạt chuỗi, hoằng, vòng đá, khuyên tai, công cụ sản xuất…thuộc nền văn hóa Phùng Nguyên có cùng chất liệu đá ngọc, kỹ thuật chế tác với nha chương. Điều này cho ta thấy cư dân Phùng Nguyên là những người thợ thủ công rất tài khéo trong việc tạo dáng công cụ và sử dụng các kỹ thuật chế tác đá. Qua các cứ liệu trên có thể khẳng định rằng nha chương Việt Nam có nguồn gốc bản địa và được sản xuất chủ yếu ở vùng núi phía bắc Việt Nam. Sự giống nhau về loại hình, hình dáng của những chiếc nha chương ở Trung Quốc và ở Việt Nam chỉ là do sự tiếp xúc, giao lưu văn hóa chứ không phải là sự đồng quy văn hóa.

Về công dụng của nha chương cũng có nhiều ý kiến tranh cãi. Có nhà nghiên cứu cho rằng với hình dáng mỏng dẹt khoảng 0,5cm đến 0,8cm chỉ đánh rơi cũng vỡ không thể dùng làm vũ khí được mà đó chỉ có thể là vật sử dụng trong nghi lễ, lễ khí. Theo sách Chu lễ của Trung Quốc “Nha chương dùng để điều động quân đội, chỉ huy quân đồn chú”, nó giống như một thứ “thượng phương bảo kiếm” đầy uy lực trong quân đội. Và đa số các nhà nghiên cứu cũng nghiêng về ý kiến cho rằng nha chương có công dụng giống như chiếc quyền trượng hay lệnh bài biểu trưng cho quyền lực của vị thủ lĩnh dùng để điều binh khiển tướng. Ở Việt Nam, nha chương ngoài ý nghĩa là biểu trưng cho quyền lực của vị thủ lĩnh, nó còn là báu vật của một bộ lạc tồn tại ở giai đoạn đầu của nền văn hóa Phùng Nguyên.

Nha chương là một loại hình hiện vật rất độc đáo được người Phùng Nguyên chế tác bằng kỹ thuật ghè, đẽo, khoan, cưa tạo các rãnh nhỏ đối xứng nhau, tạo các lỗ thủng xuyên tâm rất tinh xảo. Bên cạnh đó là kỹ thuật mài nhẵn, bóng, mài vát hình chữ V, hình đuôi cá đạt trình độ thẩm mỹ cao. Việc chọn chất liệu đá ngọc và sử dụng kỹ thuật chế tác đá tương thích để làm nên nét độc đáo của chiếc nha chương càng chứng tỏ sự phát triển đỉnh cao của cư dân Phùng Nguyên trong việc chế tác đá.

Hiện nay, ở Việt Nam mới chỉ được phát hiện 8 chiếc nha chương tại 2 di chỉ khảo cổ Phùng Nguyên và Xóm Rền của tỉnh Phú Thọ, trong đó Bảo tàng Hùng Vương đang lưu giữ 4 chiếc. Chiếc nha chương thứ nhất được ông Nguyễn Văn Đống phát hiện ngẫu nhiên trong khi đào đất làm gạch năm 1993, nhưng đến năm 1998 nó mới được công bố chính thức. Nha chương còn nguyên vẹn, được làm từ loại đá ngọc nephrite, vân màu vàng ngà, mài nhẵn bóng, thân dài 35cm, lưỡi rộng 12cm... Chiếc thứ 2 được Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn khai quật ở di chỉ Xóm Rền vào tháng 12.2004. Nha chương được làm bằng đá ngọc màu xám xanh, mài nhẵn bóng. Chiếc nha chương thứ 3 được ông Lưu Văn Tráng phát hiện tháng 12.2006 trong khi hạ nền vườn; làm bằng đá nephrite màu trắng, vân màu hồng, có dạng hình chữ nhật, thân thẳng, rìa lưỡi cong tròn. Chiếc thứ 4 được phát hiện cùng với chiếc thứ 3. Đây là chiếc nha chương dài nhất trong 8 chiếc nha chương được tìm thấy với chiều dài thân 64,2cm, rộng 10,5cm, dày 0,6cm, rộng lưỡi 7,7cm, được làm từ chất liệu đá ngọc màu trắng vân xám, toàn thân được mài nhẵn trừ phần đầu đốc vẫn còn dấu cưa và vết bẻ gẫy...

Việc nghiên cứu, tìm hiểu về những chiếc nha chương đã cho thấy vùng đất Tổ Phú Thọ chính là quê hương tập trung nhiều những hiện vật điển hình, đặc sắc của nền văn hóa Phùng Nguyên góp phần hình thành nên nhà nước Văn Lang thời đại các Vua Hùng.

​ĐẶNG MỸ TRANG