Sừng sững tượng đài chiến sĩ

Nhà thơ Chính Hữu là người lính trực tiếp tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ. Bài thơ "Giá từng thước đất" được ông viết từ năm 1954, đến năm 1961 mới hoàn thành. Thời gian dài ấy là để ngẫm ngợi, lắng lại những xúc động.

Thơ Chính Hữu thường có tứ, câu chữ dồn nén nhiều dư ba. Nếu như bài thơ "Hoan hô chiến sĩ Điện Biên" của nhà thơ là một tráng ca hào hùng nóng hổi, kích thích hưng phấn lòng người, nhịp thơ cuộn chảy thì "Giá từng thước đất" lại nghiêng về phía bi tráng nhiều quặn thắt. Ở đây chân dung người lính hiện lên thật cụ thể, có cả những tên người là Lò Văn Sự, Nguyễn Đình Ba... Đồng đội theo nhà thơ là "hớp nước uống chung/ Nắm cơm bẻ nửa". Tình cảm đồng đội được nâng dần lên từ những sinh hoạt bình thường đến lẽ tử sinh của một đời người: "Chia nhau đứng trong chiến hào chật hẹp/ Chia nhau một cuộc đời, chia nhau cái chết". Cái cộng đồng thân thiết đó thật bình dị: "Chia khắp anh em một mẩu tin nhà". Có lẽ đây cũng là nét đặc trưng của người lính thuần Việt đa số xuất thân từ nông thôn, ra đi từ cộng đồng làng xóm, từ nếp nhà tranh sau lũy tre làng gắn bó mật thiết với nhau từ "nhà" rộng ra cả "nước". Một mẩu tin tuy ngắn ngủi nhưng đó là cả một hậu phương vững chắc để chống chọi lại: "Năm mươi sáu ngày đêm bom gầm pháo dội".

Viết trực tiếp về chiến tranh thật khó, nhất là với thơ - một thể loại ở đó có độ kết tinh cao của ngôn ngữ. Ở đây nhà thơ viết về cái chết của đồng đội với một giọng thơ hào sảng chứ không bi lụy: "Bạn ta đó/ chết trên dây thép ba tầng", câu thơ cắt ngang tạo hình rất ấn tượng. Chính Hữu đã phác họa vẻ đẹp hùng tráng của người chiến sĩ khó có tượng đài nào chạm khắc nổi: "Một bàn tay chưa rời báng súng/ Chân lưng chừng nửa bước xung phong", người lính hy sinh vẫn nằm trong tư thế tấn công. Sau này nhà thơ Lê Anh Xuân đã có tứ thơ khá hay về "Dáng đứng Việt Nam" của người chiến sĩ trong thời kỳ chống Mỹ: "Và anh chết trong khi đang đứng bắn/ Máu anh phun theo lửa đạn cầu vồng".

Nhịp điệu câu thơ trong bài "Giá từng thước đất" cấu trúc theo lối bậc thang tạo cho người đọc cảm giác đang chứng kiến trận địa giao thông hào chằng chịt và lấn dần từng thước đất mà: "bạn ta/ lấy thân mình/ đo bước". Tứ thơ vụt sáng khi mỗi thước đất được đo bằng sự hy sinh của từng người lính gối lên nhau rải trên mặt đất. Ngôn ngữ thơ quánh lại, quyện lấy nhau tạo ra trường liên tưởng ám ảnh gợi nhiều suy nghĩ sâu sắc lay thức. Khổ cuối bài thơ, câu thơ dồn ngắn lại, rồi đột ngột trải dài ra cô đọng, đanh như một lời thề - cao hơn đó còn là lời hứa danh dự với người đã khuất.

Thơ Chính Hữu gợi nhiều hơn tả, dồn nén và tung phá, chạm khắc và lung linh, chân thực và biến ảo. Sức công phá của bài thơ giống như khối bộc phá ngàn cân nén vào đồi A1 và âm thầm cháy bằng dây cháy chậm. Những người lính hy sinh sẽ trẻ mãi với thời gian và từng thước đất sẽ sống mãi với non sông đất nước.

NGUYỄN NGỌC PHÚ