Hậu quả khôn lường khi căng thẳng hạt nhân Iran leo thang lên cấp độ nguy hiểm mới

Một cơ sở làm giàu urani của Iran - Natanz

Iran vừa thực hiện bước đi thứ ba trong các động thái cắt giảm cam kết trong thỏa thuận hạt nhân lịch sử mang tên Kế hoạch Hành động chung toàn diện (JCPOA) năm 2015, văn kiện mà Mỹ đã rút từ năm ngoái, khi tái khởi động các máy ly tâm tiên tiến để tăng lượng dự trữ urani làm giàu. Động thái này cho thấy căng thẳng trong vấn đề hạt nhân Iran đã leo thang lên cấp độ nguy hiểm mới với những hậu quả khôn lường.

Cấp độ nguy hiểm mới

Thỏa thuận hạt nhân lịch sử ký năm 2015 giữa Iran và Nhóm P5+1 gồm 5 nước ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (Trung Quốc, Nga, Anh, Pháp và Mỹ) cùng Đức. Thỏa thuận này ngăn cản chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran khi quy định Iran chỉ được phép làm giàu urani ở tỷ lệ 3,67%, thấp hơn nhiều so với mức 90% để chế tạo vũ khí hạt nhân và cũng thấp hơn mức 20% mà Iran đã thực hiện trước khi thỏa thuận được ký kết. Ngoài ra, Tehran được phép sản xuất urani có tỷ lệ làm giàu thấp với khối lượng tối đa 300 kg và lượng urani dư thừa có thể được bán ra nước ngoài, đồng thời đổi lại việc các nước phương Tây dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt với Iran. Tuy nhiên, văn kiện này đang "đổ vỡ" kể từ khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố đơn phương rút khỏi hồi tháng 5.2018 và siết chặt trừng phạt hoạt động bán dầu của Iran nhằm buộc nước này phải nhượng bộ nhiều hơn về an ninh. Quan hệ giữa hai nước ngày càng xấu đi sau một loạt các động thái gây căng thẳng từ hai phía như vụ Iran và Mỹ tuyên bố bắn rơi máy bay không người lái của nhau. Kể từ tháng 5 vừa qua, Iran đã bắt đầu giảm dần các cam kết của mình nhằm trả đũa chiến dịch "gây sức ép tối đa" của Tổng thống Mỹ Donald Trump sau khi các quốc gia còn lại, đặc biệt là Anh, Pháp và Đức, không chỉ ra một con đường khả quan để cứu vãn thỏa thuận, giúp Iran tránh những đòn trừng phạt của Mỹ. Tuy nhiên, Tehran cho biết, các biện pháp này hoàn toàn có thể đảo ngược nếu các nước châu Âu tham gia thỏa thuận tìm ra một cách giúp bảo vệ lĩnh vực xuất khẩu dầu mỏ quan trọng của Iran khỏi các trừng phạt của Mỹ.

Đến đầu tháng 7.2019, Iran tiếp tục hiện thực hóa lời cảnh báo điều chỉnh phạm vi tuân thủ cam kết trong JCPOA khi tuyên bố vượt xa hạn mức urani làm giàu cấp thấp được phép dự trữ là 300 kg và bắt đầu làm giàu urani hơn giới hạn 3,67% nêu trong thỏa thuận (lên 4,5%). Tiếp đó, ngày 28.7, Tổ chức Năng lượng nguyên tử Iran xác nhận nước này đã làm giàu 24 tấn (24.000kg) urani kể từ khi tham gia JCPOA, và tái khởi động lại lò phản ứng nước nặng tại cơ sở Arak.

Căng thẳng trong vấn đề hạt nhân Iran đã leo thang lên cấp độ nguy hiểm mới khi ngày 7.9, người phát ngôn Cơ quan Hạt nhân Iran Behrouz Kamalvandi đã thông báo với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) chi tiết bước đi mới, theo đó, các máy ly tâm IR-6 đã được nạp đầy khí urani, một chuỗi gồm 20 máy ly tâm IR-4 và IR-6 cũng đã được khởi động từ ngày 6.9, và 3 máy ly tâm IR-8 sẽ sớm được thử nghiệm. Về lý thuyết, các máy ly tâm tiên tiến có thể làm giàu urani với tốc độ nhanh hơn nhiều. Iran cũng tuyên bố đủ năng lực để nâng mức làm giàu vượt ngưỡng 20%, đồng thời nhấn mạnh dù trước mắt chưa có kế hoạch thực hiện điều đó, song "thời gian không còn nhiều" để các cường quốc thế giới cứu vãn thỏa thuận hạt nhân Tehran đã ký với Nhóm P5+1.

Tiếp đó, ngày 8.9, trưởng đoàn đàm phán hạt nhân Iran Ali Dakar Salehi đã chỉ trích các nước châu Âu tham gia JCPOA đã không thực hiện những cam kết của họ trong thỏa thuận mà nước Cộng hòa Hồi giáo ký với các cường quốc thế giới hồi năm 2015.

Sau khi Iran tiếp tục giảm cam kết trong thỏa thuận này, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo gọi hành động này của Tehran là hành vi “tống tiền hạt nhân" đồng thời kêu gọi Anh, Pháp và Đức ngăn chặn hành vi này. Trong khi đó, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Mark Esper cho biết ông "không ngạc nhiên" khi Iran tái khởi động các máy ly tâm tiên tiến để tăng lượng dự trữ urani làm giàu.

Ngoại trưởng Pháp Jean Yves Le Drian cũng đã hối thúc Iran ngừng ngay các hành động hạ cấp thỏa thuận hạt nhân JCPOA. Theo Ngoại trưởng Pháp, quyết định của Iran về giảm các cam kết trong thỏa thuận hạt nhân năm 2015 là có thể đảo ngược và Paris tiếp tục theo đuổi các nỗ lực đối thoại để đưa JCPOA được thực thi hoàn toàn trở lại.

Hậu quả khôn lường

Kể từ khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố JCPOA "là một thỏa thuận tồi", quá "hào phóng" với Iran, đồng thời rút khỏi thỏa thuận nhằm gây sức ép buộc Tehran tiến hành đàm phán lại, các nước EU đã đưa ra nhiều tuyên bố mạnh mẽ, khẳng định ủng hộ và bảo vệ thỏa thuận hạt nhân Iran. Bởi thỏa thuận hạt nhân Iran, ngoài việc đem lại những lợi ích kinh tế đối với các nước EU, còn được xem là một "thành quả ngoại giao" quan trọng của EU, khiến uy tín và tầm ảnh hưởng của EU gia tăng rõ rệt bởi trước đó, trong nhiều vấn đề quốc tế, EU thường bị đánh giá là "chịu sự chi phối" của Mỹ. Bởi vậy mà EU đã rất nỗ lực cứu vãn thỏa thuận hạt nhân Iran. Tuy nhiên, suốt hơn một năm qua, EU tỏ ra vẫn loay hoay trong "mớ bòng bong" những phương án trên giấy nhằm duy trì thỏa thuận này, song lại không có bước đi thực tế hiệu quả nào. Trong khi đó, Iran mong muốn được châu Âu bảo đảm các lợi ích thông qua một cơ chế hợp tác đặc biệt trong giao dịch (cơ chế INSTEX) để tránh các trừng phạt của Mỹ, nhưng cơ chế được hình thành từ suốt một năm qua này mới được đưa vào hoạt động ngày 1.7 và chưa thực hiện bất kỳ giao dịch nào. Tính hiệu quả của cơ chế này vì thế đang bị nghi ngờ, quan trọng hơn, Iran có vẻ "mất lòng tin" vào EU.

Chính vì vậy, tuyên bố mới của Iran về tái khởi động các máy ly tâm tiên tiến để tăng lượng dự trữ urani làm giàu có thể là một động thái cảnh báo từ phía Tehran rằng nếu các nước châu Âu tiếp tục chậm trễ và để Iran một mình chống đỡ các biện pháp trừng phạt từ Washington, thì JCPOA cuối cùng sẽ chỉ còn là dĩ vãng.

Thực tế thì nội dung cốt lõi của JCPOA là Iran hạn chế chương trình hạt nhân để đổi lấy việc quốc tế ngừng các biện pháp trừng phạt, hướng tới bình thường hóa quan hệ kinh tế. Tuy nhiên, các biện pháp tái trừng phạt ngày càng siết chặt của Mỹ nhằm vào Iran, nhất là trong lĩnh vực dầu mỏ, ngành kinh tế chủ lực của quốc gia Hồi giáo này, đã làm tổn hại nặng nề nền kinh tế Iran. Ước tính 80% nền kinh tế Iran hiện đang phải chịu tác động của các biện pháp trừng phạt đơn phương mà Mỹ áp đặt, khiến Tehran tỏ ra "quyết liệt" gây sức ép, lấy việc tuân thủ JCPOA như một "quân bài mặc cả" buộc các nước EU cứu vãn thỏa thuận hạt nhân. Trong khi đó, EU, một mặt chịu áp lực từ Mỹ để loại bỏ hoàn toàn JCPOA, mặt khác bị Iran thúc ép, thực sự "tiến thoái lưỡng nan". EU phụ thuộc vào quan hệ đồng minh với Mỹ, đồng thời lại có những lợi ích kinh tế khi duy trì hợp đồng thương mại với Iran, không thể đóng vai trò "cầu nối trung lập" để tháo gỡ căng thẳng giữa Tehran và Washington.

Có thể nói căng thẳng trong vấn đề Iran đã leo thang lên cấp độ nguy hiểm mới. Theo nhận định của giới chuyên gia, khi thỏa thuận hạt nhân đổ vỡ, khó có gì ràng buộc Iran trong vấn đề sở hữu vũ khí hạt nhân. Thậm chí, các chuyên gia còn cảnh báo khi mức làm giàu urani được nâng lên và lượng dự trữ cũng không ngừng gia tăng thì thời hạn một năm để Iran có đủ nguyên liệu chế tạo bom nguyên tử cũng thu hẹp, dù Tehran đã khẳng định không có ý định chế tạo bom nguyên tử. Nghiêm trọng hơn là một cuộc đối đầu quân sự trực tiếp giữa Iran và Mỹ, mà sức nóng chắc chắn lan rộng cả khu vực Trung Đông. Khi đó thì an ninh của châu Âu cũng chịu ảnh hưởng song dường như các nước EU chưa tìm được cách để "cân bằng" các lợi ích trong vấn đề này. Trong khi đó, việc Iran tuyên bố tái khởi động các máy ly tâm tiên tiến để tăng lượng dự trữ urani làm giàu là bước đi đã được báo trước và có tính toán của Tehran, cho thấy sự kiên quyết của quốc gia Hồi giáo trong việc bảo vệ các lợi ích của mình. Tuy nhiên, "chiến thuật" gây sức ép này của Iran cũng có nguy cơ "già néo đứt dây". Con đường cứu vãn thỏa thuận hạt nhân Iran kể từ sau khi Mỹ tuyên bố rút khỏi tháng 5.2018 thực sự quá gian nan, mà chỉ một tính toán sai lầm cũng có thể gây ra hậu quả không thể tính được.

THANH LÂM (TTXVN)