"Báu vật" tháp Chăm

Khu vực Nam Trung Bộ là vùng đất giàu di sản văn hóa, gắn liền với chiều dài lịch sử của cả dân tộc. Dặm dài các tỉnh từ Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên đến Khánh Hòa, hệ thống di tích Chăm rất phong phú với nhiều công trình kiến trúc nghệ thuật, bia ký, di tích khảo cổ học... có giá trị kiến trúc, lịch sử, văn hóa, trong đó, tiêu biểu nhất là hệ thống các tháp Chăm với tuổi đời hàng nghìn năm. Tháp Chăm vừa là biểu tượng văn hóa, vừa ghi dấu lịch sử của mỗi địa phương. Việc kết nối các tháp Chăm trở thành một trong những “điểm đến” là một cách quảng bá “bảo vật” vô giá, đồng thời góp phần quan trọng phát triển du lịch vùng Nam Trung Bộ.

Tháp Chăm hay còn gọi là tháp Chăm-pa, tháp Chàm, là tên gọi thông dụng để chỉ kiến trúc đền tháp Chăm-pa, thuộc kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng (Hindu, Phật giáo) của dân tộc Chăm, sinh sống ở vùng Nam Trung Bộ nước ta ngày nay. Ở các tỉnh Nam Trung Bộ, tháp Chăm được xây dựng tại các khu vực trù phú, từ nơi định cư của người Chăm trong đất liền, ra đến đảo Lý Sơn của tỉnh Quảng Ngãi. Điều đó đủ để khẳng định rằng kiến trúc tháp trong văn hóa Chăm-pa có một thời vàng son dọc suốt chiều dài mảnh đất khu vực này. Ngày nay, giữa phố thị sầm uất, những tháp Chăm nghìn năm tuổi vẫn còn là biểu tượng văn hóa, lịch sử không thể thiếu, không thể lãng quên.

Khu vực Mandapa của Tháp Bà Ponagar có bốn hàng cột lớn xây bằng gạch nung, bao gồm 10 cột lớn phía trong và 12 cột nhỏ hình bát giác ở phía ngoài.

Tháp Bà Ponagar nằm trên đồi Cù Lao, bên dòng sông Cái của thành phố Nha Trang (tỉnh Khánh Hòa) là di sản văn hóa Chăm-pa lớn nhất vùng Nam Trung Bộ. Di tích Tháp Bà Ponagar có niên đại xây dựng khoảng từ thế kỷ thứ VIII đến thế kỷ XIII. Khu đền tháp có vị trí đặc biệt quan trọng trong đời sống tín ngưỡng, tinh thần của dân tộc Chăm dẫu trải qua thăng trầm của lịch sử.

Tháp Bà Ponagar Nha Trang hiện là quần thể kiến trúc Chăm-pa độc đáo nhất Việt Nam hiện nay bởi có Mandapa (khu Tiền đình). Theo như nghiên cứu của các nhà khoa học, đây có thể là nơi chuẩn bị lễ vật trước khi dâng lên hành lễ Bà. Mặc dù hiện nay Mandapa không còn nguyên vẹn nhưng đây cũng là điểm nhấn rất độc đáo của Tháp Bà Ponagar không lẫn vào đâu được.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, nghệ thuật tiêu biểu, từ năm 1979, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã xếp hạng Tháp Bà Ponagar là di tích quốc gia. Tiếp đó, năm 2012, lễ hội Tháp Bà Ponagar được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là lễ hội thường niên nhằm tưởng nhớ Thiên Y Thánh mẫu Ana, người được dân gian tôn vinh là Mẹ xứ sở của vùng đất Nam Trung Bộ; cầu mong cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, cuộc sống bình yên.

Vết dấu thời gian nơi Tháp Nhạn (Phú Yên)

Cách Tháp Bà Ponagar hơn 100 km về phía Bắc, Tháp Nhạn thuộc tỉnh Phú Yên tọa lạc cạnh dòng sông Ba kỳ vĩ, trên một ngọn núi nhỏ nhưng không kém phần uy nghi. Khi chạm tay vào bức tường vững chắc với màu gạch nung đỏ sẫm mà không thấy vết mạch hồ của Tháp Nhạn, không ai nghĩ ngọn tháp vút cao giữa bầu trời Tuy Hòa đã được xây dựng từ thế kỷ XI. Tháp Nhạn là công trình kiến trúc nghệ thuật có giá trị lịch sử của người Chăm và đây cũng là một thắng cảnh tiêu biểu của tỉnh Phú Yên đã được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.

Theo bà Nguyễn Thị Hồng Thái, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Yên, Tháp Nhạn là chứng tích về quá trình giao thoa giữa các nền văn minh trong quá khứ đối với các khu vực trên lãnh thổ của nước ta, trong đó có nền văn minh Ấn Độ. Tại Tháp Nhạn còn lưu giữ nhiều tác phẩm nghệ thuật bằng sa thạch như: các bộ phận trang trí trên phần cửa, phần mái của di tích, có giá trị nghệ thuật cao. Riêng bệ thờ bằng sa thạch tại di tích này là một tác phẩm được chế tác công phu, với nhiều họa tiết hoa văn mềm mại, tinh tế. Các nhà nghiên cứu về văn hóa Chăm-pa đánh giá bệ thờ này có thể lập hồ sơ đề nghị công nhận bảo vật quốc gia.

Tháp Dương Long, cụm tháp Champa có chiều cao lớn nhất Đông Nam Á, thuộc xã Bình Hòa, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định, được biết đến không chỉ ở chiều cao đồ sộ mà còn ở phong cách kiến trúc độc đáo. Đây là một trong những tháp Chăm đẹp và có quy mô lớn nhất Việt Nam.

Tại tỉnh Bình Định, kiến trúc các đền tháp Chăm có quy mô lớn và còn khá nguyên vẹn, mang phong cách của thời kỳ Vijaya. Hiện tại, các đền tháp Chăm nơi đây còn 8 cụm với 14 ngôi tháp Chăm, phân bố ở thành phố Quy Nhơn, thị xã An Nhơn và các huyện: Tuy Phước, Tây Sơn, Phù Cát. Ngoài ra còn có 3 di tích thành cổ (thành Đồ Bàn, thành Cha và thành Thị Nại); 6 di tích khu lò gốm cổ; 26 phế tích kiến trúc nằm rải rác. Trong đó, cụm tháp Dương Long được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2015; các cụm tháp còn lại sau đó cũng được xếp hạng Di tích quốc gia. Bên cạnh giá trị độc đáo của công trình kiến trúc đền tháp, các di tích văn hóa Chăm-pa ở Bình Định còn lưu lại nhiều tác phẩm điêu khắc đá và đất nung quý hiếm, hiện có 9 tác phẩm điêu khắc đá Chăm-pa được công nhận là Bảo vật quốc gia.

Bên cạnh hệ thống tháp Chăm còn hiện hữu ở Khánh Hòa, Bình Định và Phú Yên, hơn 60 điểm phế tích văn hóa Chăm-pa ở tỉnh Quảng Ngãi được phân bố từ Bình Sơn đến Đức Phổ, trên vùng đồng bằng duyên hải, ra đến đảo Lý Sơn. Tất cả tạo nên sự tiếp nối liên tục của dòng lịch sử, phong cách của từng thời kỳ, giá trị của mỗi di tích trong đời sống tâm linh, văn hóa của người xưa.

Di tích Tháp Bánh Ít, tại xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định.

Mặc dù in đậm dấu ấn thời gian, có những tháp Chăm nghìn năm tuổi vẫn không hề bị quên lãng mà “sống” giữa lòng phố thị, cùng với nhịp sống hiện đại. Ở khu vực Nam Trung Bộ, tháp Chăm trở thành là biểu tượng văn hóa, lịch sử của mỗi địa phương. Tháp Nhạn ở Phú Yên là “chứng tích” lịch sử khi đúng vào ngày 1.4.1975, cờ giải phóng của Cách mạng đã tung bay trên đỉnh Tháp, đánh dấu mốc lịch sử quan trọng trong lịch sử của Đảng bộ và nhân dân tỉnh Phú Yên. Hay nếu về với đất võ Bình Định, tháp Đôi ở thành phố Quy Nhơn cũng là một biểu tượng khó quên...

Trải qua những biến cố lịch sử và thời gian, một số tháp Chăm đã xuống cấp và được Trung ương, chính quyền các địa phương trùng tu, tôn tạo nhằm lưu giữ vốn quý của cha ông để lại cho con cháu muôn đời. Để Tháp Nhạn vẫn sừng sững giữa lòng thành phố Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên đã nhiều lần tiến hành trùng tu, tôn tạo. Trong đó, lần tu bổ quan trọng nhất được thực hiện từ năm 1998 đến năm 2000. Trong quãng thời gian này, các chuyên gia văn hóa, nhà khảo cổ đã dày công phục hồi, gia cố nhiều hạng mục bị hư hại, xuống cấp, để Tháp Nhạn giữ được hình dáng của mình.

Mặt sau của Tháp Bà Ponagar

Tháp Bà Ponagar cũng đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo. Ông Lê Văn Hoa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Khánh Hòa cho biết: Trải qua thời gian, với khí hậu nhiệt đới ẩm nên di tích không thể tránh khỏi tình trạng xuống cấp. Trong quần thể Tháp Bà Ponagar, tháp Nam hiện cần có phương án tu bổ, gia cố, phục hồi để bảo tồn và phục vụ hoạt động tín ngưỡng, tâm linh cho người hành hương, cũng như hoạt động tham quan của du khách trong nước và quốc tế. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và tỉnh Khánh Hòa đã cho phép lập báo cáo chủ trương đầu tư tu bổ, gia cố, phục hồi tháp Nam, thời gian dự kiến thực hiện trong các năm 2023 - 2024. Đây là những việc làm rất cần thiết để bảo tồn hệ thống tháp Chăm ở địa phương.

Với những phế tích văn hóa Chăm-pa xuất hiện dày đặc, tỉnh Quảng Ngãi đã tiến hành các đợt khảo cổ học và nghiên cứu lịch sử hình thành. Kết quả cho thấy, Quảng Ngãi từng là địa điểm hưng thịnh của văn hóa Chăm-pa. Sự phát triển này liên quan đến vấn đề giao thương buôn bán hàng hóa ra bên ngoài dọc theo bốn trục sông lớn trong tỉnh, là sông Trà Khúc, sông Vệ, sông Trà Bồng và sông Trà Câu...

Cận cảnh lò nung và một số hiện vật thăm dò khảo cổ thu được tại di tích Thành cổ Châu Sa (Quảng Ngãi)

Theo Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi: Trong số nhiều cuộc khảo cổ về văn hóa Chăm-pa, đến thời điểm này, có lẽ vui nhất là khi thực hiện tại thành cổ Châu Sa thuộc địa phận các xã Tịnh Châu, Tịnh An, Tịnh Khê, Tịnh Thiện (thành phố Quảng Ngãi). Đây là tòa thành có kiến trúc nổi bật trong hệ thống thành Chăm ở miền Trung. Khác với các tỉnh lân cận như Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, dấu tích văn hóa Chăm tại Quảng Ngãi nhiều hơn. Dẫu hiện nay chỉ còn lại một số dấu tích như nền, móng, chứ không còn công trình hiển lộ nhưng điều này cho thấy kiến trúc tháp Chăm cổ vẫn là một dấu ấn văn hóa hiện hữu giữa đời sống phố thị hiện đại ngày nay.

Những năm trở lại đây, hệ thống các di sản văn hóa Chăm đã có đóng góp khá lớn trong việc thu hút khách du lịch đến với Nam Trung Bộ. Bên cạnh việc trùng tu, tôn tạo, bảo tồn các giá trị của hệ thống tháp Chăm, các tỉnh Nam Trung Bộ đã đẩy mạnh xây dựng các di tích này trở thành một điểm đến mang tính tâm linh, nơi cảm nhận về nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc và những bản sắc văn hóa Chăm được tích lũy cùng năm tháng. Các tháp Chăm đã tạo nên những sản phẩm du lịch đặc sắc ở mỗi địa phương. Điều này góp phần tạo ra sự bứt phá mạnh mẽ hơn nữa cho ngành du lịch khu vực Nam Trung Bộ trong thời gian tới.

Lễ hội Tháp Bà Ponagar được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Nha Trang được biết đến là thành phố du lịch thuộc hàng đầu tại Việt Nam. Đến đây, du khách không chỉ hòa mình vào với biển mà còn được “bước chân” vào không gian văn hóa Chăm-pa tại Tháp Bà Ponagar. Hằng năm, lễ hội Tháp Bà Ponagar (từ ngày 20 đến 23 tháng 3 âm lịch) với nhiều hoạt động văn hóa, tín ngưỡng truyền thống đã thu hút hàng vạn lượt khách thập phương và khoảng 100 đoàn dân gian dân vũ tín ngưỡng Thiên Y A Na Thánh Mẫu về dâng hương mỗi năm.

Anh Trần Minh Triết, hướng dẫn viên du lịch tại Nha Trang cũng là người dân Khánh Hòa cho biết: Tháp Bà Ponagar được xem là điểm kết nối tour từ nghỉ dưỡng biển sang tham quan các điểm đến lịch sử - văn hóa khi đến Nha Trang. Tháp nằm giữa trung tâm thành phố biển Nha Trang nên du khách có nhiều lựa chọn phương tiện như taxi, thuê xe máy để đến với địa điểm này. Tháp Bà Ponagar hiện là quần thể kiến trúc Chăm-pa độc đáo nhất Việt Nam hiện nay bởi có Mandapa (khu tiền đình). Khi tham quan, du khách có thể quan sát tổng thể sự hoành tráng của quần thể tháp và cảm nhận được rõ nhất lịch sử hào hùng của thời kỳ đạo Hindu (Ấn Độ giáo) đang cường thịnh tại vương quốc Chăm cổ.

Những điệu múa Chăm truyền thống cũng là một hoạt động đặc trưng tại Tháp Bà Ponagar ở Nha Trang. Hoạt động này thường được tổ chức vào khung giờ đón du khách trong ngày. Du khách sẽ được thưởng thức những vũ điệu múa và biểu diễn nhạc cụ truyền thống của người Chăm vô cùng quyến rũ, đặc sắc. Thực tế, múa Chăm ở Tháp Bà Ponagar luôn để lại ấn tượng tốt đẹp đối với du khách. “Khi xem múa Chăm ở Tháp Bà Ponagar, mình cảm thấy rất thú vị và hào hứng. Các điệu múa rất duyên dáng, uyển chuyển. Âm nhạc thì thôi thúc lòng người. Khi đến đây xem múa Chăm, mình có thêm một cảm nhận mới về vùng đất Nha Trang đó chính là chiều sâu văn hóa và vẻ đẹp truyền thống bên cạnh đô thị hiện đại”, chị Lê Thị Ngọc Duyên, du khách từ Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ.

Di tích kiến trúc - nghệ thuật Quốc gia đặc biệt Tháp Nhạn tọa lạc tại Phường 1, thành phố Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên.

Những năm trở lại đây, Phú Yên là đang dần trở thành địa điểm du lịch hấp dẫn du khách. Năm 2022, du lịch Phú Yên là “từ khóa” tìm kiếm hàng đầu trên Google. Mỗi dịp nghỉ lễ, Tết, bên cạnh các điểm đến hấp dẫn du khách như: Gành Đá đĩa, Mũi Điện - nơi đón ánh nắng bình minh đầu tiên trên đất liền của Việt Nam..., Tháp Nhạn cũng là nơi không thể bỏ qua trong hành trình của du khách. Năm 2022, riêng di tích Tháp Nhạn đón khoảng 150.000 lượt du khách tham quan.

Từ năm 2013, tỉnh Phú Yên nhận thấy ngành du lịch còn “nghèo” các sản phẩm du lịch văn hóa, tâm linh nên đã xúc tiến xây dựng các tour du lịch đến với Tháp Nhạn, đồng thời hình thành các hoạt động văn hóa, biểu diễn nghệ thuật tại khu vực xung quanh. Các hoạt động Lễ vía Bà Thiên Y A Na và Hội thơ Nguyên tiêu được tổ chức quy mô lớn hơn; lồng ghép giới thiệu các giá trị văn hóa, tâm linh và du lịch của Tháp Nhạn. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Yên đã đưa di tích Tháp Nhạn vào điểm khởi đầu cho các tuyến du lịch nội tỉnh; đồng thời kết nối di tích Tháp Nhạn với các di tích đền tháp Chăm-pa khác ở các địa phương lân cận nhằm hình thành tuyến tham quan du lịch về di sản đền tháp Chăm-pa ở miền Trung.

Theo ông Hồ Văn Tiến, Chủ tịch Hiệp hội Du lịch tỉnh Phú Yên: Hoạt động biểu diễn nghệ thuật dưới chân Tháp Nhạn đã làm cho nơi đây “động” hơn trong không gian “tĩnh” của tháp. Du khách vừa được ngắm nhìn vẻ đẹp cổ kính của tháp vừa được thưởng thức các điệu múa của người Chăm; hòa tấu đàn đá, kèn đá; hòa tấu cồng chiêng, trống đôi và múa xoan. Với cách làm này, thời gian qua điểm đến tham quan Tháp Nhạn đã để lại nhiều ấn tượng tốt đẹp trong lòng du khách.

Rất thích thú vì đã chọn được góc để chụp tấm ảnh có đầy đủ thành viên trong gia đình và “ôm trọn” hình dáng Tháp Nhạn, chị Lê Thị Mỹ Hạnh, du khách đến từ thành phố Đà Nẵng chia sẻ: Chị cùng gia đình và bạn bè đã nhiều lần đến du lịch và nghỉ dưỡng tại thành phố Tuy Hòa và mỗi lần đều tham quan Tháp Nhạn. Nơi đây có vị trí đẹp, thơ mộng, khung cảnh tháp trầm mặc, uy nghiêm. Mỗi lần đến tham quan ở thời điểm khác nhau, không gian khác nhau lại có nhiều cảm xúc rất riêng. Ví dụ vào buổi tối đêm trăng rằm, khung cảnh rất nên thơ khi trăng xen qua kẽ lá; những lớp rêu phong trên nền gạch cũ của Tháp Nhạn hiện lên rất đẹp...

Khách tham quan các bảo vật quốc gia được lưu giữ, trưng bày tại Bảo tàng tổng hợp Bình Định.

Đến miền đất võ Bình Định, du khách nên dành ra ít nhất một ngày để tham quan “tour tháp Chăm” với 8 cụm, 14 tháp ở nhiều địa phương khác nhau. Du khách có thể tự mình tìm hiểu về văn hóa và những nét kiến trúc độc đáo vì hầu hết các tháp Chăm đã gắn mã QR thuyết minh tự động. Dưới chân tháp cổ, những câu chuyện kể về nền kinh đô xưa trên mảnh đất Bình Định, về hào khí của nghĩa quân Tây Sơn Tam Kiệt rất lý thú và đủ để “níu chân” du khách.

Để các hoạt động du lịch tại tháp Chăm mang tính bền vững, tỉnh Bình Định đã có những kế hoạch dài hơi hơn khi khuyến khích các doanh nghiệp lữ hành xây dựng tour, tuyến, các ấn phẩm quảng cáo chuyên đề về tháp Chăm; khôi phục các làng nghề truyền thống điêu khắc Chăm-pa. Địa phương còn thực hiện quy hoạch để hình thành làng nghề trên cơ sở các di tích văn hóa Chăm-pa đã được xếp hạng như: Thành Cha, Lò gốm cổ Gò Sành, Lò gốm cổ Gò Hời… Nghệ nhân điêu khắc được hỗ trợ phát triển nghề, từng bước hình thành các sản phẩm lưu niệm Chăm độc đáo.

Bà Nguyễn Thị Xuân Lan, Phó Chủ tịch Hiệp hội Du lịch tỉnh Bình Định còn đề xuất, cần phải đa dạng hóa dịch vụ phục vụ khách du lịch tại các tháp Chăm: Trưng bày văn hóa Chăm (trang phục người Chăm, một số hiện vật Chăm…); hàng đặc sản. lưu niệm, nước uống, đồ ăn nhẹ… mang bản sắc văn hóa Chăm. Với các giá trị tháp Chăm hiện có, có thể kết hợp phát triển gắn với các loại hình du lịch khác như: Nghỉ dưỡng, du lịch hội nghị, du lịch nghiên cứu, du lịch giáo dục.

Các bảo vật quốc gia được đang được lưu giữ, trưng bày tại Bảo tàng tổng hợp Bình Định

Dẫu chỉ còn lại một số dấu tích như nền, móng chứ không còn công trình hiển lộ, nhưng Sở Văn hóa, Thể Thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi cũng đang nỗ lực tôn tạo lại di tích thành cổ Châu Sa để kết nối vào tour du lịch nội tỉnh với các điểm đến khác như đảo Lý Sơn, biển Mỹ Khê, khu Chứng tích Sơn Mỹ,…

Để tháp Chăm không trầm mặc mà ngày càng thu hút đông khách du lịch hơn, các địa phương ở khu vực Nam Trung Bộ đã “làm mới” bằng nhiều cách khác nhau, phù hợp với không gian văn hóa. Báu vật tháp Chăm đã góp phần tạo nên những sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn, mang bản sắc riêng cho mỗi địa phương. Hơn thế, đó còn là sự trân quý và ước muốn lưu truyền những báu vật quý giá của cha ông được nhiều hơn và lan tỏa xa hơn.

Theo TTXVN