Trong kế hoạch nhằm nắm giữ nguồn dầu mỏ Trung Đông, hai cơ quan tình báo Anh - Mỹ đã lập một kế hoạch tuyệt mật để lật đổ Chính phủ của Thủ tướng Iran Mossadeq.
Thủ tướng Iran Mossadeq
Kế hoạch tỷ mỉTháng 5-1953, Cơ quan tình báo trung ương Mỹ (CIA) bắt tay vào soạn thảo chi tiết kế hoạch đảo chính. Đến giữa tháng 6-1953 thì hoàn thành "kịch bản" và người chắp bút viết "kịch bản đảo chính" là tướng Donald Wilber. Mục tiêu của cuộc đảo chính là loại bỏ Thủ tướng Mossadeq theo đường lối dân túy, thiết lập ở Iran một chế độ mới thân Mỹ - Anh, "giải quyết ổn thỏa" vấn đề dầu mỏ và tạo điều kiện đàn áp Đảng Tudeh Iran (tức Đảng Cộng sản Iran), xa hơn là ngăn ngừa cái mà Mỹ - Anh gọi là "nguy cơ Iran ngả theo Liên Xô".
Phía Cơ quan Tình báo đối ngoại Anh (MI-6) cũng có một bản kế hoạch ngắn hơn phối hợp với CIA. Bản kế hoạch đảo chính được Thủ tướng Anh Churchill thông qua vào ngày 1-7 và được Tổng thống Mỹ Eisenhower duyệt lần cuối vào ngày 11-7-1953. Trưởng phân bộ Cận Đông và châu Phi của CIA Kermit Roosevelt trực tiếp chỉ huy chiến dịch lật đổ mang mật danh chiến dịch "TP-Ajax".
Đầu tiên CIA sẽ chọn một ứng viên thủ tướng mới thân phương Tây. CIA đã tiếp cận tướng Fazlollah Zahedi - người có thái độ chống đối Thủ tướng Mossadeq ra mặt nói thẳng cho ông này biết về ý định đưa ông ta lên làm thủ tướng thông qua một cuộc đảo chính. Zahedi sau đó được giao nhiệm vụ thành lập một ban thư ký quân sự để làm việc trực tiếp với CIA. Bước tiếp sau, CIA tìm cách thuyết phục và thậm chí gây áp lực, lôi kéo Quốc vương Iran Mohammad Reza Pahlavi tham gia vào phi vụ này với mục đích giành thêm sự ủng hộ từ quân đội và tạo "danh chính ngôn thuận" cho tân thủ tướng. Quốc vương Pahlavi lúc đầu do dự nhưng sau đã gật đầu đồng ý sẽ ký các chỉ dụ phế truất Mossadeq và bổ nhiệm Zahedi vào chức vụ Thủ tướng Iran. Trước và trong đảo chính, Đại sứ quán Mỹ tại Tehran là trung tâm chỉ huy của chiến dịch TP-Ajax.
Để "bôi trơn" tiến trình đảo chính, CIA đã rót rất nhiều tiền cho các "đối tác" Iran. CIA đã mua chuộc trên diện rộng, từ các chính trị gia, giáo sĩ, cảnh sát cho đến các tay chủ bút và phóng viên địa phương để dọn đường cho đảo chính. Những tờ báo nhận hối lộ đã đăng bài công kích, chế giễu, hoặc bịa đặt nói xấu Thủ tướng Mossadeq và chính phủ của ông. Các sĩ quan cao cấp trong quân đội Iran cũng được "lót tay" rất đậm để sẵn sàng dẫn quân theo CIA khi có lệnh. Thậm chí CIA còn thuê cả các đám côn đồ gây trò bạo loạn theo ý đồ của mình.
Ở giai đoạn 2, CIA cho phát tán hàng loạt bức ảnh chụp các chỉ dụ của Quốc vương tới giới quân nhân, báo chí và cả dân chúng Iran. Vào ngày 19-8, một số tờ báo đã đăng tải nội dung các chiếu chỉ này, gây bất bình trong dư luận đối với chính phủ đương nhiệm, đẩy quần chúng và quân đội nghiêng rõ về phe đảo chính. Hàng nghìn người biểu tình thân Quốc vương cùng binh sĩ do tướng Zahedi dẫn đầu đã chiếm Đài Phát thanh Tehran, cho đọc trên sóng phát thanh bản chiếu chỉ của Quốc vương về việc phế truất Thủ tướng Mossadeq và bổ nhiệm tướng Zahedi vào vị trí này.
Trước ngày bắt đầu xảy ra đảo chính 15-8, CIA tự nghĩ ra chuyện thuê vẽ tranh minh họa cho các bài xã luận chống Tehran và công bố những bài phỏng vấn bịa đặt. CIA lưu truyền các tin đồn chống chính phủ. CIA chuẩn bị những tài liệu giả về các thỏa thuận bí mật giữa Mossadegh và Đảng Cộng sản Iran. Các đặc vụ kết hợp với đám đâm thuê chém mướn giả danh đảng viên cộng sản Iran tìm đến đe dọa các chức sắc Hồi giáo rằng, họ sẽ "lãnh hậu quả tàn bạo nếu dám chống lại Thủ tướng Mossadeq". Các điệp viên CIA còn đánh bom nhà riêng của một nhân vật Hồi giáo rồi đổ vấy đây là hành động bạo lực của Đảng Cộng sản Iran nhằm đánh lừa giới tăng lữ và dư luận về "mối nguy cộng sản".
Trùm tình báo Kermit Roosevelt, người trực tiếp chỉ huy chiến dịch hạ bệ Thủ tướng Iran Mossadeq
Trong ngày đảo chính, Kermit tiếp tục thuê các băng đảng côn đồ giả làm người thuộc 2 phe, cả ủng hộ và chống Mossadeq gây ra các vụ bạo động và biểu tình nhằm tạo ra tình trạng mất kiểm soát ở Tehran và sự khốc liệt trên chính trường Iran. Kermit không ngại thuê nhóm này đánh nhóm kia đến đổ máu và cả chết người. Ở giai đoạn cuối của tiến trình đảo chính, các nhóm đóng giả phe thân Mossadeq được lệnh xuống đường hô các khẩu hiệu ủng hộ Thủ tướng Mossadeq và chủ nghĩa cộng sản, đồng thời kêu gọi thành lập nhà nước "Cộng hòa nhân dân". Sau đó các nhóm này tấn công và đập phá, hôi của trong các cửa hàng, doanh nghiệp tư nhân. Dân thường và các tầng lớp xã hội dễ dàng nhìn thấy Thủ tướng và Đảng Tudeh chỉ là một đội quân ô hợp, một đám cướp ngày. Các nhóm này còn lôi kéo các đảng viên thật của Tudeh tham gia vào "cách mạng lật đổ phong kiến và tư bản". Nhiều đảng viên Tudeh tưởng thật đã trúng bẫy, tiếp tay cho lâu la bộ sậu của trùm tình báo Kermit.
Khi Thủ tướng Mossadeq áp dụng các biện pháp cần thiết để ngăn chặn đảo chính, CIA đã khéo léo đánh vào tâm lý của các giai tầng xã hội Iran lúc đó e ngại về các biện pháp trấn áp của Mossadeq. Như vậy cán cân lực lượng dần bất lợi cho Thủ tướng Mossadeq. Kermit tiếp tục chỉ đạo các nhóm côn đồ thứ hai, lần này xuất hiện với tư cách là người ủng hộ Quốc vương, tập hợp thêm cả các chủ cửa hàng bị đập phá để phản công lại những người biểu tình. Đến lượt đội ngũ điệp viên CIA kích động và tập hợp giới giáo sĩ chống lại Thủ tướng Mossadeq và phát động cuộc "thánh chiến chống cộng sản".
Bản lĩnh kẻ đặt bẫyNgày 13-8-1953, Quốc vương Pahlavi ký quyết định cách chức Thủ tướng Mossadeq và thay bằng tướng Zahedi. Đêm 15-8, một nhóm cấm vệ quân đưa các chỉ dụ đến nhà riêng Mossadeq. Phe đảo chính cho cắt đường dây điện thoại giữa văn phòng chính phủ và quân đội, chiếm tổng đài điện thoại. Tuy nhiên, nguồn tin mật do các thành viên Đảng Tudeh cung cấp giúp Mossadeq biết trước âm mưu và các binh sĩ trung thành với Mossadeq đã bắt ngay những sĩ quan và binh lính định bắt ông. Mossadeq còn cho bắt thêm các nhân vật âm mưu đảo chính, bố trí thêm binh sĩ tại tư dinh và các vị trí trọng yếu. Hay tin, ngày 16-8, Quốc vương Pahlavi vội bỏ chạy sang Iraq, sau đó bay tiếp sang Italy. Còn Thủ tướng Mossadeq do thấy tình hình đã yên nên không phòng bị gì thêm.
Bất ngờ bị thất bại trong đợt đầu, CIA và các thuộc hạ người Iran bình tĩnh phản đòn. Ngày 19-8, các sĩ quan Iran tạo phản đã dùng giấy thông hành giả do CIA chuẩn bị chuyển đến một số đơn vị quân đội thuyết phục các tư lệnh ở đó cùng tham gia đảo chính. Quân đội do tướng Zahedi chỉ huy rời doanh trại để tung đòn quyết định, đẩy lui những người biểu tình, tấn công vào các tòa nhà chính phủ, dinh thự Thủ tướng, bắt giữ Mossadeq và các thành viên nội các. Mossadeq chạy trốn nhưng bị bắt sau đó không lâu và chấp nhận đầu hàng. Vào cuối ngày 19-8, tướng Zahedi đã làm chủ tình hình.
Sau ngày đảo chính, nhiều cộng sự và người ủng hộ Thủ tướng Mossadeq, bao gồm cả sĩ quan quân đội bị bắt, tra tấn và tù đày. Thủ tướng Mossadeq bị tuyên án tử hình, sau được "ân giảm" xuống 3 năm tù giam và bị quản thúc tại gia suốt đời. Riêng trợ lý thân cận của ông là Ngoại trưởng Hossen Fatemi - một học giả, nhà báo, một chính khách trẻ tuổi có tài hùng biện bị kết án tử hình và bản án được thi hành vào tháng 11-1954. Cũng từ sau năm 1953, Quốc vương Iran Pahlavi đã biến Iran thành một nhà nước quân chủ chuyên chế hiện đại. Đảng Cộng sản Iran bị đàn áp dữ dội phải rút vào hoạt động bí mật.
Mossadeq ra đi theo đúng kịch bản của CIA. Tập đoàn dầu khí BP của Anh trở lại các giếng dầu Iran cùng một số thành viên mới, trong đó có 5 công ty của Mỹ, tiền thân của ExxonMobil ngày nay và Chevron Texaco.
MẠNH QUÂN
