Thơ viết về mẹ - tri ân và chia sẻ...

Trong tâm thức người Việt, hình ảnh người mẹ luôn là một biểu tượng cao đẹp. Viết về mẹ vừa dễ vừa khó. Dễ bởi thường trực trong mỗi người con luôn có những tình cảm sâu nặng dành cho mẹ, vì thế mà dễ bộc lộ cảm xúc trực tiếp. Viết về mẹ không đòi hỏi những cách tân, cách điệu về ngôn ngữ hay những thủ pháp nghệ thuật. Mà cao hơn hết đó là sự chân thành của cảm xúc. Có những nhà thơ luôn tìm tòi thi pháp hiện đại như Trúc Thông. Ông là người ráo riết đổi mới nhưng bài thơ hay nhất của đời thơ ông là viết về mẹ với thể thơ lục bát bình dị “Bờ sông vẫn gió”. 

Tôi có lần thử làm một phép thống kê so sánh ngẫu nhiên khi đọc tuyển tập thơ hay viết về mẹ. Thấy đa phần các nhà thơ nữ rất chú ý đến các chi tiết cụ thể đời thường khá xúc động. Họ hay nhớ cụ thể hơn là khái quát. Như nữ thi sĩ Nguyễn Thị Mai trong bài “Qua hàng trầu nhớ mẹ”. Cái hàng trầu bé nhỏ có thể những người con trai dễ bỏ qua nhưng với con gái thì không. Họ có những trực cảm rất riêng của mình hay liên hệ với mình: “Thơm cay một miếng trầu xưa/Mà con phải bớt tiền mua vì nghèo/Bây giờ đã bớt gieo neo/Lại không còn mẹ mà chiều. Khổ không!”. Nhà thơ tự dằn vặt với mình như muốn trào dâng nước mắt nghẹn lòng. Cùng một thiết tha tự vấn lay thức ân tình như thế, nhà thơ Chu Thị Thơm lại “Đi dọc lời ru” như tìm về ngọn nguồn nuôi dưỡng đứa con không chỉ về thể chất mà cả tâm hồn - một tâm hồn được chăm bẵm thanh lọc tinh khiết từ lời ru dân ca được chắt lọc, đúc kết, có ngọt ngào, có đắng cay, có thân phận, có nổi chìm để nâng đỡ, để giao hòa, để vượt lên: “Câu ca từ thuở ngày xưa/Hắt hiu những nẻo nắng mưa cuộc đời/Chông chênh hạnh phúc xa vời/Lắt lay số phận những lời đắng cay”.

Còn các tác giả nam viết về mẹ thường có khoảng cách chiêm ngưỡng để tôn kính. Thần đồng Trần Đăng Khoa lúc còn tuổi nhỏ đã viết “Mẹ ốm” với những phát hiện, nhận xét thật tinh tế: “Cả đời đi gió đi sương/Bây giờ mẹ lại lần giường tập đi”. Lê Đình Cánh là người rất có duyên với thể thơ lục bát. “Mẹ ra Hà Nội” là bài thơ hay viết rất thần thái của Lê Đình Cánh. Chỉ mấy câu thơ thật tự nhiên mà ông đã dựng được chân dung, tính cách, nếp sống của người mẹ nông thôn hồn hậu biết bao: “Sang đường tay níu áo con/Ngã tư hối hả xe bon ngược chiều”. Và “Lên thang chẳng dám bước dài/Vào khu tập thể gặp ai cũng chào”. Đọc xong ta thấy bùi ngùi, vừa thương vừa kính trọng mẹ. Một đời gắn bó với làng quê trong vây bọc lũy tre xanh, trong vòng tay rộng mở của xóm giềng, lần đầu ra thành thị mẹ vẫn mang nguyên vẹn cốt cách chân quê và cao hơn cả chân quê đó là đầm đậm vị quê, hương quê, tình quê.

Nếu tìm tứ thơ hay viết về mẹ thì tôi chọn bài “Mẹ và quả” của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm. Người đã từng hào sảng ngân vọng với “Đất nước” trong trường ca “Mặt đường khát vọng” thì khi viết về mẹ ông lại nhỏ nhẹ và cô đọng với những triết lý sâu sắc mà ám ảnh, day dứt khôn nguôi khi nối mạch liên tưởng giữa mẹ với quả: “Lũ chúng tôi từ mẹ lớn lên/Còn những bí những bầu thì lớn xuống/Chúng mang dáng giọt mồ hôi mặn/Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi”. Đọc những dòng này tôi càng thấm thía cái vị mặn đắng đót để chắt chiu vị ngọt cho quả, cho đời. Thơ ông lay thức một cách điềm tĩnh mà vẫn nồng ấm đôn hậu.

Có một mảng thơ viết về sự mất mát khi mẹ không còn nhưng lời thơ không bi lụy mà nghe như lời khấn thầm cầu nguyện. Nhà thơ Phạm Quốc Ca chọn thể thơ năm chữ như láy đi láy lại cái nhịp thắm thiết ân tình biết bao trong bài thơ “Bên mộ mẹ”: “Làm sao tin có thể/Mẹ đã hóa mây trời/ Mẹ đã thành nấm đất/Mẹ đã thành xa xôi”. Với Đồng Đức Bốn “Trở về với mẹ ta thôi” cũng là trở lại chính mình, tự hoàn thiện mình. Cái mất đi để ươm mầm cái sống hồi sinh: “Mẹ không còn nữa để gầy/Gió không còn nữa để say tóc buồn”. Nhà thơ Võ Văn Trực lại đi “Tìm mộ mẹ” bị thất lạc trong những năm đói kém của một thời đã xa khi ông đã ở tuổi bảy mươi, cái tuổi xưa nay hiếm. Ông tìm cả mộ mẹ trong mơ: “Canh cánh mãi bên lòng đau xé ruột/Giữa chiêm bao giấc ngủ nặng như chì/Mơ thấy mộ tay ôm vồng cỏ mọc/Mở mắt ra chăn gối ướt đầm đìa”. Mẹ đã hóa thân vào đất đai quê hương, nhìn ở đâu cũng thấy dáng mẹ: “Đất nơi đâu cũng thấy mẹ đang chờ/ Hài cốt mẹ suốt mười năm lưu lạc”.

Trong các bài thơ viết về mẹ có một thi phẩm khá lạ của nhà thơ Xuân Quỳnh viết về mẹ chồng. Xưa nay dân gian có câu “Mẹ chồng nàng dâu” để nói về mối quan hệ này với một vài mặc cảm trong ứng xử cuộc sống. Nhưng thi sĩ Xuân Quỳnh đã vượt lên những mặc định như là một định kiến ấy để viết về mẹ chồng với những tri ân thắm thiết, chân thành tin cậy: “Mẹ tuy không đẻ không nuôi/Mà em ơn mẹ suốt đời chưa xong”. Bởi chị đã nhận ra hình hài của người chồng thân yêu chính là một phần hình hài máu thịt của mẹ chồng: “Bây giờ tóc mẹ trắng phau/Để cho mái tóc trên đầu anh đen”. Bởi chị nhận ra: “Mẹ không ghét bỏ em đâu/Yêu anh em đã là dâu trong nhà”. Với nhạy cảm của trái tim người phụ nữ, trái tim người mẹ, chị tự hào rằng: “Chắt chiu từ những ngày xưa/Mẹ sinh anh để bây giờ cho em”.

Và mẹ đã bước lên trên những dặm đường đời với một niềm tin: “Con dù lớn vẫn là con của mẹ/Đi suốt đời lòng mẹ vẫn theo con” (Chế Lan Viên)…

NGUYỄN NGỌC PHÚ