Chuyện tình éo le của NSND Nguyễn Thị Minh Lý

Nghệ sĩ nhân dân (NSND) Nguyễn Thị Minh Lý sinh năm 1907, quê ở Bến Trại (Thanh Miện), là con gái của NSND Nguyễn Văn Thịnh (tức Trùm Thịnh) và nghệ nhân Nguyễn Thị Mơ. Vào đầu những năm 1960, bà cùng cha và NSND Cả Tam đã từng tranh luận để sửa lại hầu hết các làn điệu chèo cổ cho phù hợp với trình độ thẩm âm thời hiện đại. NSND Minh Lý là đại diện xuất sắc nhất của trường phái chèo nhời (trường phái đề cao tính trữ tình trong cách hát chèo). Bà là một giai nhân tuyệt sắc, hát hay, đàn giỏi, tay trống, tay phách đều điêu luyện. Tài năng ấy bà đã tích lũy trong nhiều tháng năm cần mẫn, chịu khó, để có được cái vốn nghệ thuật cống hiến cho đời trong hơn 50 năm.

Nguyễn Thị Minh Lý sớm bộc lộ tài năng chèo. Năm 17 tuổi, bà đã nổi tiếng với một loạt vai trong các vở: "Quan Âm Thị Kính", "Lưu Bình - Dương Lễ", "Kim Nham", "Lọ nước thần". Trước năm 1945, hãng Lécos phát hành đĩa ghi giọng hát bà khắp Đông Dương và Pháp. Sau năm 1954, bà được Bộ Văn hóa điều sang làm giáo viên chính dạy hát chèo tại Trường Ca kịch dân tộc, hệ chính quy, có tầm hoạt động trong cả nước. Bà đã đào tạo ra nhiều thế hệ diễn viên chèo tài năng, tiêu biểu có NSND Thanh Hoài, nghệ sĩ ưu tú (NSƯT) Minh Thu, NSƯT Thanh Bình… Nhưng những học trò xuất sắc nhất này cũng chỉ tiếp thu được một phần tài năng của bà.

Cuộc đời của NSND Minh Lý hệt như một vở bi kịch mà tất cả cũng chỉ bởi "trời xanh quen thói má hồng đánh ghen", bà cùng NSƯT Nguyễn Thị Phúc là hai giai nhân tuyệt sắc đầu thế kỷ 20 của sân khấu Việt Nam. Năm 1931, sau khi kết thúc một buổi biểu diễn, khán giả đã rời hết rạp nhưng ông nghè Thảo lại không muốn rời. Ông Thảo vốn là một viên quan lớn ở triều đình Huế ra Hà Nội công cán. Giọng hát tuyệt vời của Xúy Vân, nhân vật trong màn "Xúy Vân giả dại" như vẫn còn văng vẳng: "Ta đi chợ Dốc/ Ngồi gốc cây đa/ Thấy cô bán rượu, mặc áo nâu già, ta lý khăn xanh/ Khăn xanh có rí đội đầu/ Để thương, để nhớ, để sầu cho ai?".

Màn trình diễn của cô đào Minh Lý đã chinh phục trái tim ông. Ông năn nỉ xin được cầu hôn nàng. Thấy ông là người có quyền cao chức trọng, không những không khinh thường kẻ hạ dân, mà còn hết lòng yêu thương con gái mình, nên cha Minh Lý đồng ý. Bà trở thành vợ lẽ của ông nghè Thảo. Lúc bà mang thai thì ông Thảo có việc phải quay về Huế. Vài tháng sau, có người hầu cận của ông ra báo với Minh Lý rằng, bà vợ cả (là em gái vua Khải Định) nổi máu ghen, định sai người đem thuốc độc ra Hà Nội sát hại cô Lý trước kỳ sinh hạ. Nhận được tin báo, cha con Minh Lý quyết định về ẩn náu tại Thái Bình. Khi sinh con chưa đầy cữ, Minh Lý đã phải gửi con nhờ mẹ kế nuôi hộ, còn bà phải trốn vào nương náu nơi cửa Phật mới thoát được họa sát thân.

Năm tháng trôi qua. Một trưa nắng gắt, ông Phan Học Hải, Tri phủ tỉnh Thái Bình đang nằm dài trên bộ trường kỷ, bỗng có một viên lý trưởng vào bẩm trình về việc ngôi chùa trong xã có chứa chấp "gái giang hồ". Lập tức, ông tri phủ vội đến chùa. Khi cô gái bước ra trình diện, ông vô cùng kinh ngạc. Tưởng ai xa lạ, đâu ngờ đó chính là nàng Minh Lý, người mà ông đã từng mê đắm cũng sau những lần xem nàng biểu diễn trên sân khấu.

Bấy giờ vị sư trụ trì mới giải thích: "Bẩm thượng quan, tiểu ni đây bị ép duyên nên đến bản tự cắt tóc xin đi tu. Xét nữ nhi tuổi còn non, lại có đức tin nên bần tăng mở rộng cửa chúng sinh đưa qua cơn hoạn nạn. Không ngờ ông lý trưởng đây thấy tiểu ni xinh đẹp mà sinh lòng trăng gió, lùa tuần đinh vào chùa quấy nhiễu, vu oan bức tiểu ni về làm lẽ". Bực mình vì kẻ dưới bẩm trình gian dối, Phan Học Hải thu triện đồng của tên lý trưởng, rồi đưa nàng Minh Lý cùng về phủ đường để hỏi thêm. Tại đây, cô Lý đã kể lại những ngày tháng thăng trầm của mình. Quan phủ rất thương cảm và đã ngỏ lời xin lấy cô làm vợ.

Khi đã 90 tuổi, ông Hải nhớ lại câu chuyện tình của hai người: Được ông kép Thịnh ưng thuận, sáng hôm sau, tôi bảo viên phụ tá đưa Minh Lý trở lại chùa dâng lễ tạ vị sư trụ trì, xin được hoàn tục. Chiều, khi trở về, tôi thấy Minh Lý vẫn y nguyên bộ quần áo nâu. Thấy thế tôi sợ duyên sự không thành. Khi ông kép Thịnh hỏi han con gái cụ thể, Minh Lý rút ra một lá thư đưa cho cha. Ông kép Thịnh cầm mảnh giấy đọc rồi đưa cho tôi. Thư viết: "Con hoàn tục, chúc con gặp nhiều may mắn trên đường đời. Y phục nhà chùa con dùng không phải hoàn lại, phòng khi muốn nhập bản tự nào thì con vận y phục đó đi đến cửa Phật sẽ mở rộng đón con".

Sau đám cưới với ông Phan Học Hải, Minh Lý vẫn ở với cha và tiếp tục đi hát, thỉnh thoảng mới về thăm ông quan phủ. Mối tình này kéo dài ngót 10 năm, hai người có con với nhau. Nhưng do không chịu được cảnh chồng chung nên Minh Lý quyết chia tay.

Ngày 14-1-1993, Nguyễn Thị Minh Lý được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu NSND. Bà là nữ NSND Hải Dương đầu tiên của nghệ thuật sân khấu chèo. Bà mất năm 1997.